Van poldergemaal naar Poldermuseum
auteur: Jos Kuin
bron: o.a. Geschiedenis van den Polder Het Grootslag door P. Noordeloos en Joh. Morsink
Het wapen van den polder bestaat uit wapens van de in het gebied van de polder gelegen gemeenten. Vanaf boven, van links naar rechts: Enkhuizen-Wervershoof, Andijk-Venhuizen, Westwoud-Bovenkarspel-Hoogkarspel-Blokker.
Museum Polder Het Grootslag is gevestigd in het gebouw van het oude gemaal “Het Grootslag I”. Op 18 januari 1883 is dit gemaal, na een forse uitbreiding, opnieuw in gebruik genomen. Omdat dit nu 125 jaar geleden is geven wij een kort overzicht van de interessante geschiedenis van “Polder Het Grootslag” en ons museum “Poldermuseum Het Grootslag”. Polder Het Grootslag was voor 1 juli 1423 een samenklontering van II bannen, gelegen tussen Hoorn en Enkhuizen. Een ban is een gerechtsban, meestal grondgebied van dorp of stad.
Vanaf die datum werd het een aparte polder, bij het handvest/oorkonde van Johan van Beyeren, met een zelfstandig beheer van wateren en wegen. Men noemde dit gebied den “Grooten Slagh”. Slagh heeft hier de betekenis van “slaan en omslag”. In ons spraakgebruik omgevormd tot Het Grootslag. De bemaling gebeurde via sluizen met gebruikmaking van hoog en laag water naar de Zuiderzee. In de winterperiode was bemaling moeilijk. Men is begonnen met 4 windmolens te bouwen in Enkhuizen in de periode 1452-1540. Vanaf 1545 is men rondom de Molenhoek in Andijk met behulp van 4, later 5 achtkantige schepradwatermolens (Noordermolens) het waterbeheer mechanisch gaan regelen.
Scheprad
Zo stonden in deze polder rond 1600 tot 1861 dertien molens. Deze molens hadden per molen een capaciteit van 6 m3/min. Dit ging via een molengang om per schepmolen steeds iets hoger te malen. In 1843 is begonnen deze molens om te bouwen tot vijzelmolens.
Vijzel
Door het groot onderhoud van de houten molens en de komst van de stoommachine is het eerste hulpstoomgemaal in 1863 in gebruik genomen. Door de goede ervaringen is dit hulpstoomgemaal in 1871 vervangen door een “Forsch opgezet Stoomgemaal”. Drie molens bij Enkhuizen werden hierdoor overbodig. In 1882/1883 is voor juiste wateraanvoer de meest noordelijke molen aan de Molensloot gesloopt om ruimte te maken voor de uitbreiding van het gemaal. Op 18 januari 1883 is dit in gebruik genomen. De sloop van de oude molen leverde een bedrag op van fl. 446,95. Na 1906 zijn de resterende molens gesloopt en is “Grootslag 2” in Broekerhaven als stoomgemaal in gebruik genomen.
Achtkantige houten Binnenkruier
In 1916 is de eerste dieselmotor in Andijk gekomen waarvoor een groot deel van de zolder 1,5 meter is verhoogd. De capaciteit kon hierdoor naar 250 m3/min. gebracht worden. Nadat de Houterpolder in 1926 bij Het Grootslag is gevoegd werd een jaar later de capaciteit met elektrische bemaling verhoogd naar 350 m3/min. Gemaal “Grootslag 1 en 2” kregen daardoor samen een capaciteit van 800 m3/min. Door de ruilverkaveling was een nieuw gemaal noodzakelijk. Dit is 100 m. verder langs de Dijkweg gebouwd. Het nieuwe gemaal heeft nu een capaciteit van 1100 m3/min. en maalt met 3 Pannevis schroefcentrifugaal pompen.
Het oude gemaal is met behulp van de Ruilverkavelingcommissie, Gemeente Andijk, financiële acties en veel vrijwillige inzet aangekocht. In oktober 1975 is de oprichtingsvergadering van de stichting Oud Andijk gehouden. Met veel eigen arbeid en inzet is het gelukt om vanaf 27 oktober 1979 het gebouw als museum te gaan beheren. Besloten werd om het beheer en onderhoud onder te brengen bij de Stichting Oud Andijk en het organiseren van activiteiten bij de Vereniging Vrienden van Oud Andijk. Naast het vast tentoongestelde zijn er door de Vereniging V.V.O.A. in de loop der jaren al veel wisselende tentoonstellingen georganiseerd. De vaste tentoonstelling kan in vier groepen verdeeld worden: geologie, archeologie, tuinbouwkunde en waterbeheersing.
De zaadbedrijven waren al lange tijd op zoek naar een goede locatie om het zaadvak op een mooie manier te presenteren. Door een flinke interne verbouwing is vanaf 1986 de bovenverdieping van het museum in gebruik als Nationaal Museum Saet en Cruyt. Ook hier zijn vaste- en wisselende tentoonstellingen. Tussentijds was ook de VVV in de periode 1998-2004 in het museum gevestigd. Het gebouw heeft veel onderhoud nodig, in het vorige jaarboek heeft u dat al kunnen lezen. Voor dit jaar staat het buitenschilderwerk op het programma. De waarde van dit bijzondere gebouw is inmiddels wel duidelijk geworden. In 2006 is het Dijkmagazijn gebouwd door verschillende vrijwilligers. Voor opslag van de vele goederen van en voor de Vereniging V.V.O.A. is dit een prachtige plaats. Ook in de komende jaren zal geprobeerd worden het museum goed te onderhouden zodat dit bijzondere gebouw ook in de toekomst zijn waardevolle functie in onze regio kan blijven behouden.
