Andijk in 1651-1654, kaart van Johannes Dou
auteur: Dirk Spijker
bron: Cd-rom-Noorderkwartier perfect gemeten-kaarten van het Noorderkwartier en Westfriesland in de 17e eeuw, uitgegeven door het Hoogheemraadschap Holland Noorderkwartier
Langs de Cleijngouw en richting dijk staan huizen langs het water. Op de driesprong Kerksloot / Cleyngouw waar nu de boerderij van Neefjes staat, is geen boerderij getekend. Op de eerste kadasterkaart uit 1826 staat er op deze plaats wel een ingetekend, dan eigendom van Jacob Mol.
Johannes Dou en Lennartsz. Koster kregen in 1651 de opdracht van de Hoge Raad van Holland, Zeeland en West–Friesland tot het uitvoeren van een zogeheten hemelsbrede meting van West–Friesland. De meting was nodig vanwege een slepend juridisch geschil omtrent de verdeling van de kosten van onderhoud van de Westfriese Omringdijk. Aan de hand van deze kaart kon de Hoge Raad een definitieve uitspraak doen, maar tot een uitspraak kwam het nog niet, want dit geschil – Groot Proces geheten – was een langlopende zaak. Het Groot Proces begon in 1637 en pas in 1695 kwam er een uitspraak!
Johannes Dou was een van de belangrijkste landmeters van zijn tijd. Hij stond borg voor subliem werk. De kwaliteit van zijn werk in meetkundig opzicht is aangetoond met computertechnologie. Jarenlang lag deze kaart, 156 bij 270 cm groot, op de zolder van het gebouw van Gemeentewerken in Enkhuizen. Uiteindelijk is de kaart, die in slechte conditie verkeerde, overgebracht naar het Westfries Archief. Op dat moment was de maker en datering van deze kaart nog niet bekend. Na veel studie heeft Jan de Bruin van het Westfries Archief kunnen vaststellen dat deze kaart tussen 1651 en 1654 is gemaakt. Deze kaart is heel nauwkeurig, alle belangrijke elementen zijn correct weergegeven. Zo zijn onder andere molens, kerken en overhalen voor schuiten ingetekend. Alleen het aantal huizen is niet precies.
Ook Andijk is gedetailleerd weergegeven, maar vreemd genoeg staat Munnekay niet op de kaart, terwijl er al wel bewoning was. Er zijn zo’n 70 huizen ingetekend, op verschillende buurtjes en ook enkele huizen in het veld. De dikke stippen zijn boerderijen. Andijk–Oost was nagenoeg niet bewoond. Vanaf de grens met Enkhuizen is boerderij Pieter Neefsberg in de Kathoek het eerste huis. Naast deze boerderij is het Bergerweeltje aangegeven. Deze is ontstaan bij een dijkdoorbraak in 1570.
Zo kunnen we zien waar bewoning op ons dorp was. Overigens werd de naam Andijk toen nog niet gebruikt. In notariële akten werd meestal gesproken over personen die woonachtig waren aan de Noorderdijk, soms met vermelding van de buurt waar zij woonden. Verschillende buurtjes zien we op deze kaart. Nog niet allemaal, want op Krimpen staat maar één huis ingetekend en dit is niet herberg De Krimper, want die stond in deze jaren nog op de dijk. Op de Kerk- en Molenbuurt stonden nog geen huizen, want in verband met de windvang mocht er dicht bij de molens niet gebouwd worden.
De Bangert en het Hooglandje zijn al flink bewoond. De huizen staan daar tegen de ‘Cleijngouw‘. Dit was blijkbaar een hoger gelegen stukje grond en wonen aan water was ook belangrijk. Vroeger ging er een verhaal rond dat er een klooster gestaan zou hebben, maar kort na de sanering van de Bangert, zo’n 40 jaar geleden, heeft men een terp afgegraven en onderzoek gedaan maar niets gevonden.
Buurtje begon zich na de bouw van de kerk in 1667 tot centrum van het dorp te ontwikkelen. De mensen uit de ‘veldhuizen‘ in de polder kwamen soms alleen op zondag voor kerkbezoek naar de ‘bewoonde wereld‘ en deden dan gelijk hun boodschappen en gingen soms bij de smid of de dokter langs. In het jaar dat de kerk werd gesticht telde deze 100 lidmaten, 42 woonden ten oosten en 52 ten westen van de Molensloot.
Op de Geuzenbuurt zien we zo’n zeven huizen en bij de Hoekweg enkele. De Bakkershoek is een grote buurt met ca. zeventien huizen en even verderop bij de Vierhuizersloot staan er een paar, maar het oostelijk deel van Andijk is bijna niet bewoond.
Uit de volkstelling van 1830 blijkt dat er op Andijk–Oost meer gebouwd was. Pieter Neefsberg had toen huisnummer 22. Andijk telde in dat jaar 228 huizen met 1303 bewoners en 170 jaar later heeft Andijk 6338 inwoners en 2378 huizen. “Om zomaar us te zeggen, d’r is in al die jare pittug wat bai bouwd.“
In het midden van de kaart loopt de Cleijngouw. Aan het oosteinde loosde deze water via een getijdensluisje. Dit zelflozende sluisje stond in de dijk, nu tussen Dijkweg 67 en 68, maar is begin 1600 gesloten omdat Westfriesland inmiddels, door inklinking en oxydatie van de veenlaag, zoveel gezakt was dat er niet meer op de Zuiderzee geloosd kon worden.
