Er zijn in de vorming van veen stadia te onderscheiden die door de plantengroei zelf worden veroorzaakt. Het kan in een plas beginnen mits deze niet te diep is en eigenlijk behoort tot de categorie van de meren. In een dieper water vindt de plantengroei niet zoveel gelegenheid, maar begint in de ondiepe oeverlandschappen.

Wanneer wij het hebben over veenvorming in een plas dan gaat het in hoofdzaak om een soort plantaardig slib. Dat wordt met de Zweedse term wel ‘jyttja” of’ “detritus-jyttja” aangeduid en heeft een bijna klei-achtig voorkomen. Wanneer de afstervende delen van waterplanten naar de bodem zinken en daar een slibachtige laag doen ontstaan dan wordt door die modderlaag de plas wat ondieper. Natuurlijk gaat dat niet zo snel, maar het gebeurt. Planten die daarin een rol spelen zijn: waterlelies, gele plompen, echte waterplanten als waterpest, blaasjeskruid, krabbescheer en zo meer soorten.

Wanneer de bodem een heel eind is opgehoogd, wordt het milieu minder geschikt voor de waterplanten, die beginnen te “verstikken” in de ondiepe waterlaag en in hun eigen massa. Andere plantensoorten nemen de taak over. Zo zal riet en bies (nogal wat verschillende soorten) nu het gebied van de moerasplanten veroveren en de waterplanten het verder voortbestaan onmogelijk maken.

De rietstengels en -wortels dringen de wateroppervlakte over en gaan een dek vormen van wortelstokken en stengeldelen. Deze vormen zo heen gauw een soort drijvend plantaardig pakket of wel half verankerd – door worteldelen, die soms meer dan tien meter lang kunnen zijn – in de ondergrond. Ook andere soorten komen ertussen zoals kalmoes, gele lis, biezen en lisdodden, allemaal planten die wij nu nog aan onze slootkanten in de polders kunnen aantreffen tezamen met minder algemene soorten. Zij gaan tezamen met vele planten langs de plasoever stevige, maar natte pakketten vormen van hun afstervende delen totaal verworteld en zij doen een steeds droger gebied ontstaan tussen plas en echt land.

Dat is echter niet het einde van de relatie tussen de planten en de opbouw van het landschap. Wanneer die oeverflora de bodem sterker heeft opgehoogd wordt daardoor de bereikbaarheid voor de planten van het grondwater minder. De vochtminnende planten zullen zich daardoor minder goed ontwikkelen en sterven af na slechte groei. Weer andere soorten nemen nu hun kans waar om het terrein te veroveren dat andere soorten beginnen vrij te geven. Dat kunnen wilgen of elzen zijn, waardoor een moerasbos of broekbos gaat ontstaan. Zo spreekt men dan ook van broekveen wanneer bij het veengraven veel houtresten aan het licht komen.

Veenvorming is niet statisch er is geen eindpunt in landschapsontwikkeling in een natuurlijk proces. Want ook struikgewas en boomgroei kunnen zich bij al maar voortgaande bodemophoging met het plantaardige afval niet handhaven en het drogere milieu kan tot heidevegetatie leiden. Daartussen kunnen allerlei tussenvormen van plantenbedekking voorkomen als bijvoorbeeld de groei van een veenmospakket. Dan gaat het om veenmos-mosveen.

Maar er kan ook wel midden in het veengroeiproces wat gebeuren waardoor plotseling het milieu zodanig verandert dat de normale ontwikkeling wordt verstoord en onderbroken. Een overstroming bijvoorbeeld kan een plotselinge afdekking met van elders aangevoerd sediment als klei of zand betekenen, waardoor de plantengroei wordt onderbroken of zelfs geheel afgebroken. En ook daling van de bodem of de rijzing van de zeespiegel in meer geleidelijke vorm betekent verandering van de stand van het grondwater ten opzichte van de plantengroei. Er kan een nieuwe moerasfase gaan intreden.

Wie zich interesseert voor de vormingen en veranderingen van het landschap en de landachapsgeschiedenis kan heel wat doen met de bestudering van de veenvorming. Want in de plantengroei is de geschiedenis weerspiegeld. Daarmee ook de historie van de bewoning in dat landschap.